موقعيت جغرافيايي و ويژگيهاي طبيعي
شهرستان ايرانشهر در ناحيه مرکزي بلوچستان با مساحتي بالغ بر 30200 کيلومتر
مربع و با ارتفاع متوسط591 متر از سطح دريا در فاصله 345 کيلو متري مرکز استان
سيستان و بلوچستان واقع و 15 درصد وسعت استان را به خود اختصاص داده است
.
اين شهرستان از شمال به شهرستان هاي خاش ,از شرق به سراوان , از جنوب
به شهرستان هاي سرباز و نيکشهر و از غرب به استان کرمان و دشت جازموريان محدود است .
شامل 4 بخش ( مرکزي , بمپور , بزمان و دلگان ) و شهرهاي ايرنشهر ,
بزمان , گلمورتي و 10
دهستان ( حومه , بمپور شرقي بمپور غربي , دامن , ابتر ,آب
رئيس , بزمان , دگان , هوديان و جلگه چاه هاشم ) مي باشد
.
از مهمترين ارتفاعات اين شهرستان مي توان به رشته کوههاي بزمان با قله
آتشفشاني نيمه فعال ان اشاره نمود که با ارتفاع 3497 متر از سطح دريا پس از
کوه تفتان مرتفع ترين ناهمواري استان سيستان و بلوچستان محسوب مي گردد . کوه خضر نيزاز مهمترين قله هاي رشته
کوههاي بزمان مي باشد .
آب و هواي اين شهرستان بواسطه وجود مناطق کوهستاني و مناطق پست شديدا
تحت تاثير عوارض جغرافيايي و پستي و بلندي هاي متنوع ان مي باشد ولي عموما داراي
آب و هواي گرم و خشک و گاها شرجي بوده که تحت تاثير باد هاي موسمي منطقه قرار دارد
.متوسط درجه حرارت در تابستان 45 درجه و حداقل دما در زمستان 2 درجه سانتي گراد
بالاي صفر مي باشد .
منابع آبي
شهرستان ايرانشهر در مقايسه با ساير شهرستان هاي استان از نظر
آب هاي زير زميني و سطحي از وضعيت بهتري برخوردار بوده و در حال حاضر عمده منابع تامين
آب شهرستان ,رود خانه هاي فصلي و دائمي دامن و رودخانه بمپور مي باشد . که از
ارتفاعات کارواندر سر چشمه گرفته و پس از طي مسيري تقريبا 170
کيلومتري به ريگزار جازموريان مي ريزد.
پيشينه تاريخي
نام اوليه و کهن ايرانشهر پره , پهره و معرب آن فهره مي باشد که
با توجه به متون مورخان ( ايراني و غير ايراني ) باستان به اين ناحيه
گدروزيا يا بلوچستان جنوبي اطلاق مي شده است . مورخان و جغرافي نويسان
اسلامي نيز از اين مکان با عنوان فهره و يا فهلفهره يا فهرج در ناحيه مکران ياد
نموده اند نام کنوني ايرانشهر از قديم الايام به عنوان يکي از کانونهاي
استقرار بشر تا کنون مطرح بوده است به گونه اي که در تمامي نقاط اين شهرستان
ميتوان شواهد متعددي از آثار سکونت بشر يافت نمودسايت هاي باستاني همچون
بمپور , چاه حسيني ,
خوراب , اسپيدژ , سعيد آباد , دامن و .... از اين جمله اند ايرانشهر در دوره هاي
تاريخي و اسلامي نيز از شکوه و رونق خاصي برخوردار بوده است به گونه اي که قلعه
بمپور از دوران تاريخي (ساسا نيان ) و شمار فراواني قلعهاز دوره اسلامي همچون
بمپور , ابتر , ناصري , دامن و... گواه بر اين مداعا است . بمپور در دوره افشاريان
تا قاجاريه بعنوان مرکز حکمراني بلوچستان جنوبي ( مکران ) ايفاي نقش مي نموده است
. به گونه اي که ايالت کرمان و مکران بلوچستان به مرکزيت بمپور توسط حاکمي واحد
اداره مي شده است . اما پس از دوره قاجار با مرکزيت يافتن
ايرانشهر بعنوان مرکز شهرستان ايرانشهر و ساخت قلعه اي عظيم در ان بمپور به يکباره
اقتدار نظامي و سياسي و حکمراني خود را از دست داده و مرکزيت و مقر حکومت بلوچستان
از بمپور به ايرانشهر انتقال و از اين پس شهر به سرعت رشد نموده و گسترش مي يابد
.
مردم بلوچستان از قديم الايام به صفات نيکويي همچون سخت کوشي و مهمان
نوازي شهره بوده اند .
بر اساس آخرين سر شماري سال 1385 کل جمعيت اين شهرستان 274136 نفر
بوده است که از اين ميان 143715 نفر آن را جمعيت شهري و 130421 نفر را جمعيت روستايي
تشکيل مي دهند .
دين اکثريت قاطع مردم ايرانشهر اسلام و با گرايش هاي مذهبي اهل سنت و
شيعه بوده زبان مردم ايرانشهر در بلوچستان بلوچي مي باشد که در مناطق مختلف
بلوچستان با گويش هاي مختلف و متفاوت رواج دارد اين زبان همانند زبان هاي رايج گيلکي
و کردي ريشه زبان پهلوي ميانه دارد .
عمده ترين شيوه هاي معيشتي مردمان ايرانشهر کشاورزي , دامداري , تجارت
و صيادي و صنايع دستي مي باشد
.
عشاير بلوچ درصد بالايي از ساکنان مناطق روستايي و غير شهري شهرستان ايرانشهر
را تشکيل مي دهند که عمدتا در سياه چادر ها (گدام ) و کپر هاي ساخته شده از شاخ و
برگ نخل خرما و داز زندگي مي کنند , عمده معيشت اين خانوار ها از طريق نگه داري
دام خصوصا بز مي باشد .
اعياد
از مهمترين اعياد آنها اعياد مذهبي غدير ,قربان و فطر به همراه مناسبت
هاي ديگري همچون مبعث پيامبر (ص) نيمه شعبان و سالروز ولادت ائمه اطهار مي باشد .
شعر و موسيقي محلي
موسيقي ايرانشهر طي ساليان دراز گرما بخش شادي و شور مردم اين سامان
بوده است سازه هايي مثل قيچک ,رباب , بنجو , تمبورک ,و دهلک و سازهاي ضربي مانند
تشت و کوزه که خاص منطقه است وسعتي در خور توجه به موسيقي اين خطه داده است . دهل
و سرنا از ديگر ساز هاي رايج بويژه در منطقه دلگان رونق افزاي جشن و سرور مي باشد
. از انواع موسيقي در شهرستان مي توان موسيقي هاي رزمي , مجلسي و عرفاني و
حماسي را نام برد .
از استادان و هنرمندان بنام ايرانشهر مي توان از استاد شير محمد
اسپندار نوازنده دونلي و غلامرسول دينار زهي خواننده و نوازنده موسيقي بلوچي و
قادر بخش آبسالان شاعر معاصر نام برد .
بازيهاي محلي
تنوع و تعدد بازي هاي سنتي در بلوچستان گسترده است برخي از اين بازيها
عبارتند از تلکي , هپت سنگ , هدکان رو , لکرشانکي , سرسره بازي و ....
پوشاک
پوشش مردان و زنان بلوچ بسيار ساده و در عين حال زيبا و مناسب براي
اقليم بلوچستان مي باشد .عموما پوشاک مردان بلوچ شامل يک پيراهن بلندو شلوار
گشاد و بسيار پرچين به همراه دستار يا لنگي بردور سر مي باشد . پوشاک زنان بلوچ
نيز تقريبا مشابه پوشاک مردان است با اين تفاوت که بخشهايي از سر آستين , سر پارچه
و قسمت پيش و جلوي پيراهن را با قطعات پارچه با زيبا ترين نقش هاي بومي و محلي
رنگارنگ سوزن دوزي شده و تزئين نموده اند , رنگ و نقش اين تزئينات سوزن دوزي
شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکي با هم متفاوت مي باشد .
صنايع دستي و هنر هاي سنتي
در بلوچستان در کنار زندگي متداول روز مره , دستان هنرمند زنان و
مردان بلوچ دست ساخته ها و دست بافته هاي زيبايي را خلق مي کنند که جهت استفاده خود
و جهت فروش به نقاط ديگر صادر مي شود . سوزن دوزي , تکه دوزي , بلوچي دوزي , گليم
, حصير , سبد , زيور آلات سنتي و البسه محلي از مشهورترين صنايع دستي و
محصولات اين شهرستان مي باشد .
سوزن دوزي
شاخص ترين هنر مردم بلوچستان سوزن دوزي مي باشد اين هنر که از هنر هاي
پر سابقه و اصيل اين منطقه است عبارت است از نقش آفريني زنان بلوچ با سوزن و
نخ هاي رنگي بروي قطعه اي پارچه .سوزن دوزي مهمترين هنر زنان بلوچ است که با اندکي
تغيير در نقش مايه ها در تمامي نقاط بلوچستان مشاهده مي گردد .
سفال گري
با توجه به پژوهش هاي باستان شنا سي انجام يافته در سايت هاي مهم
باستاني اين شهرستان
سابقه توليد و استفاده از ظروف سفالي به 7000 سال قبل باز مي گردد .
از مهمترين مناطق باستاني متعلق به هزاره هاي چهارم و سوم پيش از ميلاد در شهرستان
ايرانشهر مي توان به سايت هاي باستاني چاه حسيني , خوراب , بمپور , دامن , اسپيدژ و چگردو و ... اشاره نمود که در آن مجموعه اي
متنوع از دهها هزار بقاياي ريز سفالي با فرمهاي گوناگون همچون کاسه , خمره
, سبو , پياله و کوزه و...
با خميره هاي نخودي , قرمز و خاکستري منقوش و يا نقوش گياهي جانوري و
هندسي وجود دارد . نقش مايه عمده سفال ها ي بلوچستان را نقوش گياهي و جانوري بومي و
محلي همچون نقش نخل خرما , و نقوش حيواناتي همچون نقوش عقرب و پرندگان و.. . تشکيل
مي دهند .
حصير بافي
از ديگر هنرهاي دستي ايرانشهر مي توان به حصير بافي ( بوريا
بافي و پرده بافي ) اشاره نموده ، مواد اوليه حصير از نوعي درخت وحشي خرما به نام داز
که در کنار رود خانه ها مي رويد ، تهيه مي گردد . از محصولات عمده آن مي توان به
زير انداز سجاده ، پرده و سبد و... اشاره کرد .
جاذبه هاي تاريخي
پيشينه پژوهش هاي باستان شناختي شهرستان ايرانشهر :
شهرستان ايرانشهر بواسطه قرار گيري در شاه راه ارتباطي فرهنگ هاي بزرگ
پيش از تاريخ منطقه ، در بردارنده مجموعه اي از کهن ترين ، با ارزش ترين و مهمترين
سايت هاي باستاني و تاريخ مي باشد .
با توجه به سابقه مطالعات باستان شناختي پژوهشگران و محققان داخلي و
خارجي در اسپيدژ و چگرد مهمترين کانون هاي استقراري با فرهنگهاي بمپور و جازموريان
در منطقه شناسايي گرديد که در نوع خود از نظر تنوع آثار و تکنيکهاي فني بکار رفته
در هزاره هاي چهارم و سوم ق . م بي نظير مي باشد .
قلعه ناصري
اين قلعه زيبا در مرکز شهر ايرانشهر واقع شده است و يکي از وسيعترين و
در عين حال زيباترين قلعه منطقه محسوب مي گردد . در گذشته از آن به عنوان مرکز
حکمراني ايالت بلوچستان استفاده مي شده است .
ناصر الدوله فرمانروا حاکم وقت ايالت کرمان و بلوچستان پيشنهاد ساخت
يک دژ نظامي عظيم را در محل فعلي شهر ايرانشهر (فهرج يا پهره قديم ) به ناصر الدين
شاه قاجار مي دهد ، ناصر الدين شاه با ساخت قلعه در فهرج موافقت مي نمايد و بدين
طريق کار ساخت قلعه در سال 1264 ه . ق توسط شخصي بنام استاد حسين معمار باشي
کرماني آغاز و پس از هفت سال به پايان رسيد و از آن پس بنام قلعه ناصريه ناميده مي
شود .
پس از ساخت اين قلعه عظيم و مستحکم مرکز حکمراني بلوچستان از بمپور به
ايرانشهر منتقل مي گردد .
پس از استقرار دوست محمد خان اين قلعه با حکمراني محلي اين حاکم
به قلعه دوست محمد خان نيز ناميده مي شود .
اسپيدژ
يکي از مهمترين کانون ها و مراکز استقرارمتعلق به دوران پيش از تاريخ
و هزاره هاي سوم و دوم پيش از ميلاد در شهرستان ايرانشهر اسپيدژ مي باشد .
اسپيدژ در سال 1381 توسط سازمان ميراث فرهنگي شناسايي و با
شماره 6745 در فهرست آثار ملي کشور ثبت گرديد .
گورستان اسپيدژ حدود 25 هکتار وسعت دارد و آثار دو دوره متمايز
دوره اسلامي و دوره پيش از تاريخ را در بر دارد . دوره اسلامي ان داراي قلعه سنگي
, استحکامات سنگ چين و قبور آن مي با شد .
آثار دوران پيش از تاريخ اين بخش مربوط به دو دوره کوتاهتر زماني ,
هزاره سوم قبل از ميلاد و عصر برنز و ديگري اواسط هزاره دوم قبل از ميلاد و اواخر
عصر برنز جديد و آغاز عصر آهن مي باشد .
بمپور
بمپور واقع در 25 کيلومتري غرب ايرانشهر با دارا بودن 20 اثر مهم (
تپه پيش از تاريخ و قلعه تاريخي ) نقش مهمي را در روشن شدن زواياي تاريک تاريخ بلوچستان
را در برهه اي از زمان دارا است . در خصوص وجه تسميه بمپور برخي بر اين عقيده اند
که اين شهر ساخته بهمن پسر اسفنديار است و نام اوليه آن بهمن پور بوده است که به
تدريج بمپور شده است ولي در واقع آنرا از اين رو بمپور مي نامند که اين قلعه تقريبا
مشابه ارگ بم کرمان ولي در مقياسي کوچکتر است .
برفراز تپه اي عظيم و مصنوعي احداث شده است زمان ساخت آن اگرچه دقيقا
مشخص نيست ولي با توجه به سبک معماري و نحوه ساخت و برج و باروهاي آن حداقل مي
بايست تاريخ ساخت آن به سده4 هجري باز گردد ولي با توجه به کاربرد هاي خشت هاي
قطور و بزرگ با اندازه خشت هاي رايج دوره ساسا ني و همچنين شباهت قلعه بمپور
به بنا هاي دوره ساساني منطقه از جمله قلعه دختر کرمان و ارگبم تاريخ ساخت آن مي
تواند به دوره ساسا نيان و قبل از اسلام نيز باز گردد ...
جاذبه هاي طبيعي
جاذبه هاي طبيعي و اقتصادي
شهرستان ايرانشهر به واسطه گستردگي و تنوع اقليم داراي منابع طبيعي و اقتصادي
گوناگوني مي باشد که از مهمترين آنها مي توان به منابع معدني و انواع کانسار ها
منابع و توليدات کشاورزي همچون باغات نخيلات , صيفي جات و مرکبات و همچنين صنايع
دستي و سنتي مانند گليم بافي و حصير بافي , سکه دوزي و آئينه دوزي و سفالگري و
همچنين مشاغل صنعتي بازرگاني اشاره نمود .
پوشش گياهي
پوشش گياهي مناطق مختلف کوهستاني و نيمه کوهستاني با مناطق جلگه اي و
پست و هموار اين شهرستان متفاوت مي باشد انواع گونه هاي جنگلي داز ,کهور , کلير ,چگرد , چش و کنار و ... را نام برد
علاوه بر گياهان و درختچه هاي ياد شده گياهاني همچون کلير , مشکک ,
ريش بز , سداپ , بنگ دانه
, وگون و درمنه و حنا , بارهنگ , پوته , اسپند و.... با مصارف دارويي نيز در اين
شهرستان مي رويد .
ساختمان بيت مقام معظم رهبري
بناي ياد شده متعلق به آقاي پرويز فاضلي بوده که در خيابان ولايت کوچه
18 واقع شده است ملک مذکور در زمان رژيم ستم شاهي پذيراي مقام معظم انقلاب اسلامي
حضرت آيت الله خامنه اي بوده که معظم له دوران تبعيد را در آنجا سپري نموده است
.اين مکان در سال 70 از سوي صاحب آن به عنوان ياد بودي از اقامت رهبر انقلاب به
سازمان ميراث فرهنگي اهدا شده است .
جاذبه هاي طبيعي
در شهرستان ايرانشهر 9 چشمه آبگرم معدني وجود دارد که معروفترين
آنها چشمه آبگرم بزمان است .
اين چشمه در بخش بزمان در فاصله 100 کيلومتري شمال غربي ايرانشهر واقع
شده است . چشمه آبگرم از شکاف سنگها بيرون مي آيد علت گرمي آب فعاليت هاي آتشفشان
است که دماي آب 5/35 درجه است .
رود خانه دامن
رود خانه زيباي دامن که از مجاورت روستايي به همين نام ميگذرد که از
ديگر مواهب طبيعي بکر منطقه بلوچستان به شمار مي رود که مناظري بديع و دل پذير از
ترکيب نخلستان هاي صبور و سر افراز و شاليزار خرم و پر بار را يکجا پديد آورده است
